Сян” по’ тяхана, округхы этнокультурной центрхана манзараван мальӇгана, Е.И.Вергунова, Ӈарктава”, Великой Отечественной война’ мальӇгы Ӈацекы” ил’ нямна книгам’ пада идялъй”.
Си”ив по’ тяхана ӈэрёй мальӈгана мань Нельмин Салян’ сян ялян’ турӈамазь. Тикы яхана вадёбэям’, ӈадьбята хибяри теневын. Тэри тарем ту’ вунисям. 1941 – 1945 похы сайнорма мальӈгана ӈацьмбой ӈэвы манэ”мась томась. Сидяъю” тет нельминдер ня’ лаханакурӈамась. Хар”н сидяъю” самлянзимдеямась. Ӈокханда матъю” мэва сядодо’ фотографирубэясь. Хибя ханяна илевамда ехэрамась. Ӈадьбята ясавэйӈэсь Анисья Егоровнам’ хаӈамась. Пыда тикымбохона ӈэсындо’ музей ервӈэсь манзарась. Тиканда нерцюна сельсовет’ секретарьӈэ нисяв ӈа”. Сайнорма похо”на, тев мальӈгана Нельминхана школа яӈгусь. Ӈадьбята Табседахана ӈэда Колоколковской школан’ ӈацекы тэврамбиць. Выӈгана мэвандо’ мальӈгана тянёвна ӈэбта ӈо” ты ӈамзам’ маниесьты”. Яв’, ям’ вархана мэвандо’ мальӈгана ӈамзасипой илевыць. Сайкахад, навагахад, халэв тамна няк ӈамзахад еддамдо пиревы” ӈэсеты”. Ӈарти ӈамзам’ нивыць ӈор”, тивтей яӈгувысь. Ӈани ханяӈэхэна нянь, юр” яӈгосеты. Ӈавраси илевандо’ нид сиӈга хабцяӈгана хаӈгуртадо’ ӈокмась. Сен ӈоход, Сен яха’ няд ты” сайнорманзь хэни няӈэн’ ӈэдарабвангабядось. Сайнорма нид тарем’ нися”ам иле”. Тарем ӈод ненэй выӈгы сянаку хавна нюдякудо’ сайнормам’ сянакоцеты. Сыра ютекха”на моеторць пэрмы”. Ӈаркаркыдо’, ӈаркамбойдо’ пяхад, латакохот карабин сертабавыць, пякоцяхат вертушка сертабиць. Яв’ варувна ядэрць враг” сей нися”ам харембю”. Ӈарка” ӈацекы” выӈгана нисянато’, някыто’ таӈэ тыдо’ пэрць ни”ым хаю”, школан’ ниць хань”. Нянан лаханорпэй” ӈока вадам’ мэ”ӈаць. Ханяӈы вадидо’ тарем’ мэпэй”. Ф.Е.Лаптандер: «Немзи самолет яв няӈэд Табседан тэвоцеты. Манеда” сидерона” поя талбасетына”». Клара Петровна Талеева войнахад товы нисянда нямна: «Тикы Мань нисяв ни ӈа”, нися мальцята. Тикы луца». Ольга Тайбарей: «Мань школан’ мякадан ядарӈамась, учебникан тохоця падкона ӈэсеты”». Прокопий Лаптандер: «Нисяв, небяв тяхакуна Пэ” хой” тяхана илевэхэсь, сянхава по колхозхад яӈга илеӈахась». Прокопий не, Марфа: «Мань Сен ӈохона, Сен яха’ вархана соямась, Мани’ маркана тоходана пямись. Небяв холӈговтерась». Вэра Иван: «Мань Тиман’ ненэцядм. Ханзер мал’ илеса”, тарем’ илемась». Нохо Николай: «Нисян броньда танесь.Табседен’ тоходанвась няпойӈэ сидна” ханасаты”, ханбуйха”на». Нохо Николай’ не, Папане:«Партына” тяхана мальцята, паныта ӈани ханяӈэ”на ӈамдёсетыва”. Чернила” ханимзеты”. Победа юнм немдхава ӈэсы харад” помна « Победа! Победа! Победа!!!» тёрри сось». Тамна сян хибяри вади ним’ пад’. Ӈэлов книга ӈадимда.Таняна мал’ нян хэтнана” лахарё” падбэй” ӈэӈгу”, хусувэндо’ фотографияда тане. Си”ив по’ ӈатенам’.
Тарця вади’’ няна Р.И.Канюкова тэврась. Пыда Саля’ тер хибяри’’ падвысь, хуний сайнорма мальӈгана ӈацекыць. Падвэда маля ӈока. Тюку яля’ Федосья Егоровна Лаптандер’ хаса, Михаил Трофимович Ардеев вади’’ толада’’.
Лаптандер Федосья Егоровна’ лахарё: – Нюдям Ӈэба”н сян по Тельвискахана хадаханан илемась. Хадав нюдяко хардакохона илесь.Тикымбохона небяв Трофиман’ хаепа хаясь. Табседена тоходана пявась. Тикэна мале небяв си”ми харта нянда мэсь. Тельвиска’ Ӈэлмана Табседехэна хардада тянёсь. Тоходанвась няпойхана сидна ханасеты”. Няпойва” Нерутам’ мадасеты, сян выӇгы Ӈэсым’ хаесеты. Колоколковской пахам’ карбасхана мада”махад Табседен’ сидна” тэврасеты”.Табседер Баренц яв’ вархана Ӈась. Таняна маня” тоходанаваць, илеваць, хар”на” е”эмняна пи пилебиваць. ӈэбтеко танесь. Тикы ” Ӈэбтекохона пи школа’ нибтя интернат’ хэван’ тасьтыва”. Больница танясь Ӈаркась, врач” таняна манзараць. Тоходана пяба’н война-сайнорма тамна яӇгусь. Война’ мальӇгахавана картан’ ханяна сайнорма миӇа, таня’ няръяна падрэця флагко лабцитембиваць. Табседа’ няӇэн’ вражеской самолёт” ниць тэвор”. Валакада Ӈоб” мэва’ ненэй тревога танесь. Ӈарка”я маяк танесь. Пэвсюмбы ирий хаерысь. Маякъя ханзеркава салмрэяць. ӈацекэӇэ сидна” пи’ сидець. Тар” ембдерка”на ембдядаӇэ сидна” яв’ вархад Ӈахакурка Париденя ян’ Ӈэбтекона хана”. Няна” Ӈарка Ӈацекэхэ”, пя винтовкадава” таць. Маць: «Нернякунанда хибя Ӈадимбата пароль юнрада”». Хасава Ӈацекына” нернякуд Ӈадимя”. Маня” «парольм’» юнрава”, тёренава”. Пыдъедо’ намдортадо’ яӇгу, Ӈоб мунзипой хэвувнана” мирнари хая”. Пыдо’ хари” сертавы пя тунисавэй ядэрӇа”. Маня” маваць сянакодакэва”. Ненэсянда Ӈо” Хадовариха’ няӇэн’ ид Ӈылувна ядэрта Ӈано хайнавысь. Няби яляхана «Хадаварихана ядторӇаць»,- юн тось. Тикэна валкад ненэй тревога Ӈэван’ пунрэйнаць. ӈарка” пэ хой” тяха’ нивыд” тэв”, валакада янирмы”. Тадькэд минханда ханяв хэвы”.
Школахавана” перемена”на тохолкода” нянана” сянакосьты”. Пихивана ӇобӇэв «Хайрё», тарем’ Ӈэдарахась, сянакохона сянакуваць. Сянако мэбцада тарцясь: ниня ямб тюркорха, валакада савак пям’ Ӈудахат мэӇгун. Сянакова’ нерцюна пякоця малм’ хайнаванда е”эмня сани”бте тара, ханибте тара. Салмуй малсавэй тюрлахам’ мэӇгур, парамдэяй’ няю’ моӇгур. Тикар парамдэй’ мюд Ӈадимбата тара. Сямянхат мел” Ӈацекы тюркода сямянхат Ӈарка парамдэй’ тяхад Ӈадимда. Тамна «лабтахана», «чижикханада» сянакосетыва”.
ӈоркава Ӈамгэ танеса тикым’ ӇаворӇаваць, няк юр”, няк’ Ӈамзахад пиревы ям’, наваӇгам’, сайкам’, сайкахад сертавы ям’ ӇорӇаваць. Нянь тянёсь, нормаркась.
Каникул’ мальгана тэсьдаӇэсь Саляхана мэсьтыва”. ӈацекэӇэсь сенокосан’ небянана” ня’ хэхсьтыва”. Сар”ню ма”ламбасетыва”, Сар”нюр ёльце Ӈока Ӈэсьты. МараӇгынзьтыва”, Ӈодеконзьтыва”. Ӈамдалкосетыва”, хабэвкодо’ Ӈамдалавась хэсьтыва”. Ёрцетыва”, халяком’ хадабасетыва”. Тоходанвана” мальӇгана тарцяваць.
Сибимдей классм’ 1943 похона ёльцевась. Тикэхэвана ненэвна манзара пявась.
Сайнорманзь, хэса”ам, нися”ам, Иван Канюков, Андрей Талеев, тамна Ӈани Ӈацьмбой ненэцям’ военкоматан’ ханаць. Ефим Выучейский, Василий Ледков, Неса’ ню, тамна тоходанӇаханзь. Сайнорма’ нямна юндо’ небяв тамна Василиста Канюкова тасетыхы’. Пыди’ Саляхад Андеган’ почтам’ хосеясетыхы’. Колхозной харад’ (хадри” колхоз правление’ харад) заваленка’ ниня ӇацьмбойӇэсь Ӈамдываць. Хибяри тикы хардан’ ма”ламбиць. Таняна репродуктор” таневысь. ИнзеленаӇэсь «Великой Отечественной сайнорма ёльцей! Родинава” сахарамбада” Ӈарка победан’ ява” тэвра”!»,- вади намдава”. Тарця маймбада юнхад маня” са”лакодарев’ санарӇава”, тёрырӇава”. Митинг’ пуна хибяри” правление хардахана ма”лэядаць.
Сайнор”махад ненэциена” мякато’ салтанась пядо’. Мал’ вуни” ту”. ӈоквадо’ сайнормахана ягума”, сайнормахана хадабэй”.
Ардеев Михаим Трофимович’ лахарё: – Небяв Анна Александровна. Нисяв нив тене’, яӇгумбата сидя пов Ӈэвангабясь. Нельмин Саляхана илеваць, вэвакоцявна илеваць. 1942 похона школан’ хаям’. Табседехэна тоходанамась, интернатхана илеваць. Ембдёхова мальцятамась, пибитамась. Сыра’ ямбан’ Ӈопой пиваха”на ядэрӇамась. Ембдертув небяв сэдбись. Нюртей някувана савась, сававна Ӈавламбиць, пиребэй Ӈавар Ӈэсьты. Нись Ӈаха”на рюжа” танесеты”. НаваӇга, сайка нермя’ хэвхана Ӈонатёсеты. Халядава” подышка” тагаха”на хосеясьтыва”. Подышкап екаӇгур Ӈэсяко таӇэ. Пэвсюмбдькохона хонава’ нерцюна нермя вар”мана пахан’ хэсьтыва”. Еранзёда ягосеты. Тикымбохона халядава” пэрцетыва”. Сайкам’, наваӇгам’ Ӈайбадбасетыва”. Столовойхана Ӈо” тикы халям’ пиребасеты”. 1943-44 похова” вэвако” по”ець. Сахар”ли вуни тэвор’, нянь тянёсь.
Тоходанван мальӇгана хуркари трещетка, пя туни сертабиваць. Паха’ варувна ядэрма сер” трещеткаха”на марнэрӇаваць. Урок” мальгана тарем’ ядэрӇаваць. Луца тохолкодахат, сайнормахад сидя хибяри ва”лабэйха’ Ӈэвангабяхась. ӈанидо’ Ӈацьмбой” тохолкодаць, лакувна педучилищем’ ёльцебэй” Ӈэвангабяць. Хасава Ӈацекэхэв Ӈокамбоясь, мал” нюдяць. Ӈаркамбой” хойняри’ хаяць, ты пэрць тарась. Победа’ нямна юнм’ Нельмин Саляхана намдамась. Школахад хунываць, мале нимась тоходан. ӈарка хибярихит намдамась, манзраван сер”. Война’ пуд ненэциена” вадбой” турӇаць, ПоӇгнандо’ мерёлебэй” таняць.
Война’ пуна ёртяӇэ манзарамась, талранаӇэ тарамась. Тикы пуд ненэй тыбэртяӇэ хаядамзь.
Лахарё хибярихит Роза Канюкова намдыда, падыда.